Темірбек Қараұлы Жүргенов – Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткері, ағартушысы, мәдениет саласының ұйымдастырушысы және ұлттық руханиятқа үлкен үлес қосқан тұлға. Ол ХХ ғасырдың 20–30-жылдарындағы Қазақстандағы білім мен мәдениеттің дамуына айрықша ықпал еткен.
Темірбек Жүргенов 1898 жылы Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, Жаңаталап ауылында дүниеге келген. Ол кішкентай кезінен білімге құмар болып өсіп, Уфадағы “Ғалия” медресесінде, кейін Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде оқыды. Сондай-ақ 1920–1930 жылдары Қазақстан мен Орта Азия республикаларында әртүрлі басшылық қызметтер атқарды. Ол Қазақстанның ағарту және мәдениет салаларын дамытуға бағытталған реформаларға жетекшілік етті.
Қазақстандағы қызметі
1933–1937 жылдары Қазақ КСР Халық ағарту комиссары қызметін атқарды. Оның басшылығымен:
• Қазақ мектептері мен жоғары оқу орындары көбейтілді;
• Ұлттық театрлар мен мәдениет ошақтары құрылды;
• Қазақтың ұлттық өнері мен әдебиетін дамытуға ерекше көңіл бөлінді.
Ұлт театрының дамуына үлесі
Жүргеновтың бастамасымен 1934 жылы Алматыда қазақ өнерінің алғашқы онкүндігі өтті. Бұл іс-шарада ұлттық театрлар мен өнер шеберлері өз өнерін көрсетті, солардың қатарында Мұхтар Әуезов пен Күләш Байсейітова сияқты тұлғалар болды.
Темірбек Жүргенов ұлттық білім мен мәдениетті дамыту жолында аянбай еңбек етті: Ол қазақ зиялыларының рухани көсемдерінің бірі болды. Қазақ халқының мәдениетін әлемге танытуға және ұлттық сана-сезімді көтеруге ұмтылды. Театр, музыка, әдебиет сияқты өнер салаларын дамытудың негізін қалады.
Қуғын-сүргін және қайғылы тағдыры
1937 жылы Кеңес үкіметі жүргізген саяси репрессия кезінде Темірбек Жүргенов “халық жауы” деген жалған айыппен тұтқындалып, 1938 жылы ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1957 жылы ақталды. Темірбек Жүргенов есімі мәңгілікке ұлықталып, еліміздің білім беру мен мәдениет саласында ерекше аталып өтеді: Алматыда Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы бар. Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде көшелер мен мектептер оның есімімен аталады. Ол туралы зерттеулер мен деректі фильмдер жарық көрді.
«Темір Нарком»
«Темір Нарком» – бұл лақап ат Темірбек Жүргеновке оның мықты мінезі, табандылығы және мемлекеттік қызметтегі қайраткерлігі үшін берілген. Ол 1933–1937 жылдары Қазақ КСР-інің Халық ағарту комиссары (наркомы) болып қызмет атқарған кезде осындай атаққа ие болды. Оның реформаторлық әрекеттері мен батыл шешімдері халық арасында кеңінен танылды, ал әріптестері оны «Темірдей мықты нарком» деп атап кеткен.
Неліктен «Темір Нарком»? Оның ең бірінші себебі, темірдей тәртіп. Жүргенов мемлекеттік қызметте қатаң тәртіп пен ұқыптылықты талап етті. Ол жұмысында жауапкершілікті жоғары қойып, тек нәтижеге бағытталған саясат ұстанды.
Екіншісі, қайсар мінезі. Ол қиыншылықтарға қарамастан, білім мен мәдениет саласында ірі реформаларды жүзеге асырды. Қайта-қайта кездесетін бюрократиялық кедергілер мен қаржылық қиындықтарға қарсы тұрып, өз идеяларын жүзеге асырды.
Сондай-ақ ұлттық мүддеге адалдығы. Жүргенов елдің білім беру және мәдениет саласын дамытуда ұлттық құндылықтарды алдыңғы қатарға қойды. Оның басшылығымен қазақ мектептері ашылып, ұлттық өнер мен әдебиет дамыды.
Реформаторлық әрекеттері де елдің есінде ерекше сақталды. Оның еңбектері қысқа мерзім ішінде Қазақстанның ағарту саласында айтарлықтай өзгерістер алып келді. Жоғары оқу орындарын ашу, мәдени шаралар ұйымдастыру және халықты сауаттандыру бағытындағы табыстары оның «темірдей мықты» тұлға екенін көрсетті.
Оның «Темір Нарком» атануға бірнеше себеп болған ерліктерін атап өтуге болады.
Халықты сауаттандыру жолындағы еңбегін ерекше атап өту керек. Ол сауатсыздықты жою бағытында үлкен науқандар ұйымдастырып, қазақ жастарын білім алуға тартты.
Ұлттық мәдениетті жаңғырту: Қазақ театрларын, өнер фестивальдерін және әдеби-мәдени шараларды ұйымдастыруға мұрындық болды.
Аштық пен дағдарыс жылдарындағы табандылығы: Жүргенов қызметке келген кезде Қазақстан аштық пен ауыр жағдайды бастан кешіп жатқан еді. Соған қарамастан, ол білім беру мен мәдениетті дамыту ісін тоқтатпады.
«Темір Нарком» лақап аты – Темірбек Жүргеновтің қайраткерлік болмысының символы. Ол ұлттық рух пен мәдениеттің сақталуына ғана емес, сонымен қатар болашақ ұрпақ үшін білім мен ағартудың негізін қалауға орасан зор еңбек сіңірді. Оның «темірдей» ұстанымдары мен қажырлы еңбегі қазақ халқының рухани дамуына жол ашты.
1937 жылғы саяси қуғын-сүргін кезінде ол “халық жауы” деген жалған айыппен атылса да, бүгінгі күні оның есімі ақталып, ұлттық мақтанышқа айналды.
Темірбек Жүргенов – қазақ мәдениеті мен ағарту ісінің негізін қалаушылардың бірі, рухани жаңғырудың жарқын символы.
Темірбек Жүргеновтың ерлігі – оның ұлт мүддесі жолындағы қажырлы еңбегі мен отансүйгіштігінде. Ол өз заманындағы қиын-қыстау кезеңдерге қарамастан, қазақ халқының мәдениеті мен білімін дамытуға бар күш-жігерін арнады. Оның ерлігі – халық үшін жасаған ірі істерінде, ұлттық рухты көтерудегі қайсарлығында және репрессия жылдарындағы азаматтық ұстанымында айқын көрінеді.
Темірбек Жүргеновтың ерліктері
Ұлттық білім беру мен мәдениетті дамытуға қосқан үлесі ерекше. Темірбек Жүргенов Кеңес заманында қазақ халқының білім алуы мен мәдени дамуын басқарып, төмендегідей батыл қадамдар жасады:
Ана тілінде білім беру: Ол қазақ мектептері мен жоғары оқу орындарын көбейтуге күш салды. Қазақ балаларының өз ана тілінде білім алуына жағдай жасады.
Алғашқы ұлттық театрдың негізін қалады: Қазақ драма театрының құрылуына жетекшілік етті, бұл ұлттық мәдениеттің дамуына жол ашты.
Өнер қайраткерлерін қолдауы: Қазақ өнерін әлемдік деңгейге көтеру үшін қазақ зиялыларын біріктіріп, олардың шығармашылық қызметіне жағдай жасады.
1934 жылғы Қазақ өнерінің алғашқы онкүндігін ұйымдастыруы – оның ерекше ерлігінің бірі. Бұл шара қазақтың ұлттық мәдениеті мен өнерін насихаттап, ұлттық бірегейлікті сақтауға ықпал етті.
Көптеген дарынды тұлғалардың, соның ішінде Күләш Байсейітова, Қалибек Қуанышбаев сияқты өнер қайраткерлерінің талантын танытуға мүмкіндік берді.
1937-1938 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргін кезінде Жүргенов қазақ зиялыларының бірі ретінде қысымға ұшырады.
Ол халық мүддесін қорғауда батылдық танытты, ұлттық мәдениет пен білім беру жүйесін нығайтудағы саясатын соңына дейін адал атқарды.
Қанша қысым жасалса да, өз идеяларынан бас тартпай, қазақ халқының мүддесін қорғады.
1938 жылы “халық жауы” деп атылып кеткенімен, оның есімі қазақ тарихында әділеттілік пен ұлттық намыстың символы ретінде қалды.
Темірбектің реформаторлық көзқарасы
Темірбек Жүргенов елдегі сауатсыздықты жоюды мақсат етті. Ол жаппай білім беру реформаларын жасап, қазақ жастарын оқытуға бар күшін жұмсады. Сол кездегі экономикалық және саяси қиындықтарға қарамастан, ол ұлттық құндылықтарды сақтап қалуға тырысты.
Темірбек Жүргеновтың тек мемлекет қайраткері емес, ұлттық рух пен мәдениеттің тірегі бола білді. Репрессияға ұшырағанымен, оның идеялары мен еңбектері бүгінгі күні де өзекті. Жүргеновтың ұлтқа қызмет ету жолындағы адалдығы – кейінгі ұрпаққа үлгі. Темірбек Жүргеновтың өмірі мен ерлігі қазақ халқының тәуелсіздікке, рухани жаңғыруға деген ұмтылысын білдіреді. Оның есімі тарихта мәңгілік сақталып, ұлттық мақтанышқа айналды.
Үш республиканың халық комиссары
Өзінің алғашқы тәлімгері Тұрмағамбет Ізтілеуовтың арқасында Темірбек Жүргенов өзі полиглотқа айналды. Ол алты тілді, соның ішінде өзбек және тәжік тілдерін меңгерген. Жүргеновтың арқасында Ежелгі ақын Фирдоусидің "Шахнаме" шығармасы қазақ тіліне аударылды. Жүргеновтің мансабында орталық билік Өзбекстан мен Тәжікстандағы жергілікті тұрғындармен оңай сөйлесе алатын адамды іздеген кезде бірнеше тілді білу шешуші рөл атқарды. Мәселен, тәжік Республикасында 1929 жылы Жүргенов қаржы комиссары – министрі қызметіне тағайындалды. Бірақ келесі жылы ол Өзбек КСР Ағарту комиссары қызметіне тағайындалды. Бұл қызметте ол екі жыл жұмыс істеді. Осы уақыт ішінде әртүрлі аудандарда ондаған мектептер, мектептер, театрлар ашылды. Кейін Өзбекстаннан Жүргенов туған Қазақстанға көшіріледі. Үйде ол халық ағарту комиссары лауазымын алады. Оған сауатсыздықты жою, ең шалғай ауылдардың тұрғындарының біліміне жол ашу мүмкін емес еді. Қазақстанда оның бастамасымен алты айлық бастауыш білім беру курстары ашыла бастады. Қазақстан астанасы-Алматыда қысқа уақыт ішінде 17 орта мектеп салынды. Оқулықтар барлық жерде шығарыла бастады. "Көшпелі мектептер"деп аталатын мектеп-интернаттар үзілді. Мұнда көшпенділердің балалары білім алды. Осындай ауыр жұмыстың нәтижесінде Қазақстанда осы жылдары миллионға жуық адам білім алды. Бірақ, әрине, тек бастауыш және орта біліммен ғана шектелмеген. Жүргенов жоғары білім беру жүйесін құрғысы келді. Осылайша, Қазақ тау-кен металлургия институты (қазіргі Қазақ ұлттық техникалық университеті) ашылды. К. И. Сәтбаев), ветеринариялық институт және Қазақ мемлекеттік университеті. С. Киров (қазіргі Қазақ ұлттық университеті. Әл-Фараби). Мұның бәрі Темірбектің отбасында қорқынышты трагедия болғанына қарамастан жасалды. 1934 жылы Жүргеновтер Шоратайдың жалғыз ұлынан айырылды. Трагедия олардың жан дүниесінде өшпес із қалдырды. Қазақ дәстүрі бойынша олар Ермактың үлкен ағасы – Жұманазардың ұлын тәрбиелеуге алды. Дәл осы кезеңде Темірбек Жүргеновті құтқарған ауыр және ауыр жұмыс болды. Ол сондай – ақ мәдениет және өнер мекемелерінің жұмысын қадағалады-Қазақ АССР өнер істері комитетін басқарды. Ол 1936 жылы Мәскеуде қазақ өнері мен әдебиетінің бірінші онкүндігін ұйымдастыруға жауапты болды. Бұл Қазақстанның жеңісіне айналуға тиіс еді: бүкіл әлем сияқты орасан зор Кеңес Одағы республиканың жетістіктері туралы білуге тиіс еді. Елордада Күләш Байсейітова, биші Шара Жиенқұлова, Ахмет Жұбановтың жетекшілігімен халық аспаптар оркестрі өнер көрсетті-Құрманғазының "Сарыарқа" күйі мен "Қыз Жібек"операсы орындалды. Бұл қойылымдарға Мемлекет басшылары келді: Сталин, Молотов, Каганович, Микоян. Қазақстанның Мәскеудегі онкүндігінде өнер көрсеткеннен кейін КСРО Халық әртісі атағының алғашқыларының бірі болып Күләш Байсейітова марапатталды. Ал Темірбек Жүргеновтің өзі Еңбек Қызыл Ту орденін алды.
Бірақ бұлтсыз болып көрінетін күндерде Жүргенов мемлекеттік қызметте жетістікке жеткенде, оның үстінде бұлттар қалыңдай бастады. 1937 жыл жақындады. Маусым айында ештеңе қиындық тудырмады-ол КСРО Жоғарғы Кеңесіне кандидат ретінде ұсынылды, ал 2 тамызда ол НКВД-да алғашқы айғақтар берді. Жауап алу бірнеше сағатқа созылуы мүмкін, бір тергеуші екіншісін алмастырды. Жүргенов азапталды. Оған асыл тұқымның шығу тегі де, қазақ зиялыларының қуғын-сүргінге ұшыраған өкілдерімен кездесулері де есінде қалды. Бірақ Темірбек Жүргенов қажетті айғақтар берген жоқ. "Темір нарком" барлық сынақтарды табандылықпен өткізді. Бірақ бұл оны құтқармады. Іс ойдан шығарылды, ол халықтың жауы деп жарияланды. 1938 жылы 25 ақпанда Алматыда Жүргенов атылды. Оның әйелі де қамауға алынды. Даметкен Жүргенова сталиндік лагерьлерде 18 жыл өткізді. 1957 жылы Темірбек Жүргеновтің адал есімі қалпына келтірілді. Ол толығымен қалпына келтірілді. Бүгінде оның есімі Қазақстанның Ұлттық Өнер Академиясы, оның құрметіне еліміздің түрлі қалаларындағы көшелер аталған. Оның өмір тарихы театр қойылымдарында бейнеленген. Ең бастысы, ол туралы естелік қазақ халқының тарихында мәңгі сақталған.
Темірбек Жүргенов көшпелі мәдениет қалдықтарын қатаң бұзу және кеңестік (таптық-пролетарлық) жаңғырту кезеңінде ұрпақтардың тарихи-мәдени сабақтастығын сақтап қалды. ТҮРКСОЙ Тұрақты Кеңесінің шешімімен 2023 жыл ұйымға мүше елдерде Темірбек Жүргеновті еске алу жылы болып жарияланды.
Ол өз уақытында жарқын тұлға, орыс, қазақ, араб, фарси, ескі өзбек тілдерін меңгерген, халық эпосы мен музыкасын бағалайтын, домбырада тамаша ойнаған, ән айтқан санаулы зиялы қауымның бірі болды. Ол 1898 жылы Ақтөбе облысында бай бай қараның отбасында дүниеге келген, анасы Темірбектің ерте балалық шағында қайтыс болған. Әкесі оған жақсы білім берді, ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтен оқуды бастады, содан кейін орыс-қазақ бастауыш мектебін, одан әрі Орта Азия мемлекеттік университетінің заң факультетін бітірді (1927). Жүргенов студент ретінде ҚазАССР-дің Түркістан Республикасындағы өкілетті өкілі болды (1924-1926 жж.), Орталық Азия мен Қазақстанды ұлттық-мемлекеттік межелеуге белсенді қатысты. Университеттің соңғы курсында Темірбек Жүргенов-Ташкенттегі Қазақ педагогикалық институтының ректоры (1926-1929 жж.), кейін Алматыға ауыстырылды. 1929 жылы – Тәжік КСР Қаржы Халық Комиссары, ал 1930-1933 жылдары – Өзбек КСР ағарту халық комиссары.
ҚазАССР ағарту Халық Комиссары ретінде Жүргенов білім беру жүйесі, өнер мен әдебиетті дамыту сияқты негізгі бағыттарды атап өтті.
Ең алдымен, ол туған қазақ халқының мәдени прогресін халықтың сауаттылығы мен білімінсіз елестету мүмкін емес екенін түсінді. Алғашқылардың бірі болып әліпби сауатсыздығын жою туралы Қазкрайкомның 1933 жылғы 21 қыркүйектегі қаулысы болды. Енгізілген жаңа латын әліпбиі бұл жұмысты едәуір қиындатты, өйткені тек араб жазуын білетін барлық ересек тұрғындарды қайта даярлау қажет болды.
Қазақстандағы мәдени революцияның тағы бір басты проблемаларының бірі жалпыға бірдей бастауыш міндетті оқытуды жүзеге асыру міндеті болды. Бастауыш мектептер көшпелі, маусымдық, бір-екі жылдық болды, олар минималды жазу, санау және оқу дағдыларын үйрететін қысқартылған бағдарламамен. Балалар көбінесе жалға берілетін киіз үйлерде, жиһаздарда, оқу құралдарында оқыды, Оқу құралдары жетіспеді. ҚазЦИК пен БКП(Б) Қазкрайкомының 1934 жылғы 28 маусымдағы бірлескен қаулысымен Қазақстанда мектептердің жаңа құрылымы – бастауыш (1-4-сыныптар), толық емес орта (1-7-сыныптар) және орта (1-10-сыныптар) енгізіледі. Өте төмен материалдық базаға, мамандардың, оқу құралдарының, жабдықтар мен оқу құралдарының жетіспеушілігіне ауылдардың аумақтық таралуы, халықтың тығыздығы төмен, жақсы жолдардың, көлік қатынасының болмауы қосылды, сондықтан мектеп-интернаттар құрылуда.
Жүргенов мұғалімдердің дәнекерлеуінің жетіспеушілігі, жалақының кешігуі, пәтерлердің болмауы, нашар тұрғын үй жағдайлары, соның салдарынан мұғалімдер "шешініп, шешініп", балаларға тамақ, киім, аяқ киім, төсек-орын жабдықтары, мектеп жиһаздары, оқулықтар, дәптерлер, қаламдар және т. б. тапшылығы мәселелерін үлкенаниемыласпен шешті. совхоздардың, колхоздардың, МТС және т. б. күштерімен балаларды мектеп-интернаттарға жеткізу туралы жергілікті органдарға Ол мектептердегі тазалықты сақтау, классикалық көркем әдебиет сөздігі негізінде оқушылардың сауаттылығы мен сөйлеу мәдениетін тәрбиелеу сияқты "ұсақ-түйектерге" назар аудара отырып, тәрбие жұмысын талап етті.
Қазақстанның халық шаруашылығының түрлі салаларына мамандар даярлау үшін Жүргенов қазақ ғылымын дамыту, Ғылым Академиясын, жоғары оқу орындарын ашу бойынша үлкен жұмыс жүргізді. ҚазМУ, ветеринариялық-зоотехникалық, ауыл шаруашылығы, медициналық, Қызылорда және Орал педагогикалық, тау-кен металлургия институттары мен Қазақ консерваториясы ашылуда. Орал, Ақтөбе, Қарағанды, Қостанайда мұғалімдер институттары ашылды.
Сондай-ақ, Қазақстанда алғаш рет театрлар ашылып, халық аспаптар оркестрі құрылып, балет және жеке труппалар, хор, киностудия, мұражайлар ашылып, кәсіби өнер қалыптасып, опера және балет театры, қазақ және орыс драма театрлары құрылды. Жүргенов өнер майданындағы жұмысты тек ұрпақтар ғана дұрыс бағалай алатынын атап өтті.
1934 жылғы маусымдағы халық өнері қайраткерлерінің алғашқы Бүкілқазақстандық слеті Қазақстанның барлық алыс ауылдарының: ақындардың, композиторлардың, Орындаушы-аспапшылардың, әншілер мен бишілердің халықтық таланттарының шынайы байқауына айналды. Жүргенов слетке өңірлердің партиялық және шаруашылық басшыларын жіберу әрекеттерін қатаң түрде тоқтатты. Осылайша талантты Қастеев, Хайдаров, Әубәкіров және т.б. ашылды, ауылдар мен ауылдарда радио мен кино пайда болды, оркестрлермен, көркемөнерпаздар театрларымен клубтар құрыла бастады. 1935 жылдың маусым айында Қазақстанның балалар үйлерінен дарынды балалар слеті өтті.
Жүргеновтың жетекшілігімен өнер мен мәдениеттің дамуының басты нәтижесі 1936 жылы мамырда Мәскеуде Қазақстанның әдебиеті мен өнерінің бірінші онкүндігі болды, ол қазақ мәдениетінің алуан түрлілігін, байлығы мен өзіндік ерекшелігін көрсетті, Күләш Байсейітованың әндері, халық аспаптар оркестрінің қазақ халық күйлері танымал болды.
Онкүндіктің қорытындысы бойынша жоғары мемлекеттік награда – Еңбек Қызыл Ту орденін әртістер мен орындаушылар Байсейітова, Жандарбеков, Өмірзақова, жазушылар мен ақындар Джабаев пен Сейфуллин, сондай-ақ ҚазАССР Халық ағарту комиссары Жүргенов алды.
Мәдени революцияның талантты ұйымдастырушысы Темірбек Жүргенов 1937 жылы 2 тамызда ҚазКСР НКВД негізсіз қамауға алынып, 1938 жылы 25 ақпанда КСРО Жоғарғы Сотының Әскери Алқасы атуға үкім шығарған кезде шығармашылық күштердің шыңында болды. 1957 жылы 18 сәуірде КСРО Жоғарғы Сотының Әскери Алқасы қылмыс құрамының болмауына байланысты ақталды.
Темірбектің әкесі - Қара Жүргенов ірі бай болған. Жалған айыппен ол 1937 жылы 25 қыркүйекте Қызылорда қаласында ату жазасына кесілді. Темірбектің ағалары Қосжан, Досжан және Ермак те қамауға алынып, атылды. Жүргеновтың әйелі - Ермекова Даметкен Әмірханқызы 1938 жылы 21 наурызда ҚазКСР НКВД-мен қамауға алынды. Отанын сатқандардың отбасы мүшесі ретінде түзеу-еңбек лагерлеріне сотталды, Алжирде қызмет етті. Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде ол бірнеше рет кәсіби дәрігер ретінде майданға жіберу туралы өтініш жазғанмен, бірақ жауап болмаған. 1955 жылы 23 желтоқсанда қылмыс құрамының болмауына байланысты ақталып шықты. Ол өзінің қалған өмірін Темірбек Жүргеновтің адал есімін қалпына келтіруге арнады.
Темірбек Жүргеновтің есімі мәңгілікке ел есіне өшпестей олып сақталып қалды. Бүгінде оның құрметіне Алматыдағы көше аталды, оның есімі ғимаратының алдына Темірбек Жүргеновке ескерткіш орнатылған Қазақ ұлттық өнер академиясы. 2020 жылы Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданы Комсомольское ауылы Темірбек Жүргенов атындағы ауыл болып өзгертілді.
Темірбек Жүргенов туралы он дерек
1.Темірбек Жүргенов 1898 жылы Қызылорда облысы Жалағаш ауданы Т.Жүргенов ауылында (бұрынғы Жаңаталап) дүниеге келген.
2. 1917 жылы Уфа жерге орналастыру училищесіне оқуға түсті. 1924 жылы Ташкенттегі Орталық Азия мемлекеттік университетінде білім алып, білім беру ісінің талантты ұйымдастырушысы болды. 1927 жылы Ташкенттегі алғашқы ұйымдастырылған Қазақ педагогикалық институтының ректоры болып жұмыс істеді.
3. Т. Жүргенов мәдениет және өнер мекемелерінің жұмысына жетекшілік етті-Қазақ АССР өнер істері комитетін басқарды.
4. Жұбайы Т. Жүргенова-Дәметкен Жүргенова.
5. 1925 жылы ол Ташкентте "Терме"жинағын жинады. Он ай ішінде ол Шахнаме Фирдоусидің қырық мың жолын қазақ тіліне аударады.
6. Темірбек Жүргенов 30-шы жылдардың басында Қазақстанда 4000 мектеп салды. Тек Алматыда алғашқы үш жылда 17 жаңа мектеп ашылады.
7. Ұстаз Жүргенова-белгілі ақын-ағартушы Тұрмағанбет Ізтілеуұлы және Қазақстан тарихындағы тұңғыш орыс-қазақ және қазақ-орыс сөздігінің авторы Досмұхаммед Букин.
8. Темірбек Жүргеновтің негізгі кәсібі-заңгер. Ол араб, парсы, шағатай, өзбек, түрікмен, татар, башқұрт тілдерін жетік біледі.
9. Оған "халықтың жауы, ұлтшыл, антисоветтік бүлікші террорист" сияқты бірнеше айып тағылды, содан кейін сот оны атуға үкім шығарды. Үкім 1938 жылы 25 ақпанда Алматы маңындағы Қандысай орнында орындалды. Ол кезде Есіл небәрі 39 жаста еді.
10. Темірбек Жүргенов атындағы өнер академиясы Алматы қаласында орналасқан.
2023 жыл Түркі әлемінде Темірбек Жүргенов жылы болып жарияланды және 125 жылдығы аясында түрлі іс-шаралар атап өтіледі. "Темір нарком" деп аталатын мемлекет және қоғам қайраткері, сыншы, көшбасшы, халық өз ұлтын шексіз сүйетін Темірбектің ұлын ешқашан ұмытпайды.
